Zatvor iz Ajuda

Tužnu slavu gradu Ajudu, sa oko 22.000 stanovnika, daje tamošnji zatvor. Jedan od velikih političkih pritvorskih centara tokom komunističkog režima, ono što se dogodilo u Ajudu privuklo je pažnju Rumuna nakon 1989.

Marija Nenadić-Zurka и Steliu Lambru, 03.03.2025, 15:33

Tužnu slavu gradu Ajudu, sa oko 22.000 stanovnika, daje tamošnji zatvor. Jedan od velikih političkih pritvorskih centara tokom komunističkog režima, ono što se dogodilo u Ajudu privuklo je pažnju Rumuna nakon 1989. Posle 35 godina, istorija zatvora Ajud, koju je napisao istoričar Dragoš Ursu iz Nacionalnog muzeja Ujedinjenja u Alba Juliji, predstavlja važni izdavački poduhvat.

„Protivljenje rumunskog društva komunizmu, komunističkom režimu koji je uspostavljen posle Drugog svetskog rata, bilo je, pre svega, političke prirode. To je zato što su rumunsko društvo, političke partije, ono što mi generalno nazivamo građanskim društvom, Rumuni u celini, videli komunizam kao neprijatelja koji je ugrožavao samo postojanje rumunske demokratije i rumunske države. Bio je to režim koji je nametnuo sovjetski okupator, sa nelegitimnim i zločinačkim režimom. Dakle, pre svega, opozicija komunističkom režimu je bila političke prirode i to je protivnike režima dovelo u zatvor, u nišane Sekuritatee i komunističke represije, i tako su završili u Ajudu. Prevaspitavanje je oblik političke konfrontacije između režima i zatvorenika jer se režim prema zatvorenicima odnosi ne samo kao prema licima lišenim slobode u administrativnom pritvoru, već i kao prema narodnim neprijateljima. Morali su biti dodatno potisnuti u pritvoru, podvrgnuti režimu dehumanizacije kroz proces političkog prevaspitavanja, političkog restrukturiranja i psihološkog prevaspitavanja.”

Populacija zatvorenika u zatvoru Ajud bila je raznolika, ali je bio poznat kao zatvor legionara. Dragoš Ursu.

„Kvantitativno, Ajud je možda najveći zatvor, ako govorimo u smislu kapaciteta zadržavanja. 3.600 do 4.000 ljudi moglo je da bude tamo u bilo kom trenutku, a tokom komunističkog pritvora, oko 14.000 zatvorenika je prošlo kroz Ajud. A u pogledu, recimo, kvalitativnog, pre svega, 1948. godine, kada je izvršena kategorizacija, podela zatvora, Ajud je bio rezervisan za zatvorenike koje nazivamo intelektualcima, tačnije intelektualnim profesijama: državnim službenicima, ljudima slobodnih profesija i intelektualcima, generalno uz konfesionalce posle Drugog svetskog rata. A što se tiče politike, recimo, političkog pedigrea, da, Ajud je poznat kao <zatvor legionara>, onih sa legionarskom političkom prošlošću, ali to se dešava posebno u periodu prevaspitanja. Za sve vreme pritvora nije bilo baš tako, činili su prilično relativnu većinu. U Ajudu su očigledno bili zatvoreni i pripadnici drugih političkih grupa, liberali, članovi seljačke partije, oficiri bivše kraljevske vojske, seljaci koji su se protivili kolektivizaciji, članovi ili oni koji su se borili u planinama u oružanom otporu“.

Zajedno sa Piteštijem, Gerlom i Kanalom, u Ajudu se odvijalo i takozvano prevaspitanje, jedan od ekstremnih oblika brutalnosti sa kojima se prema ljudima odnosio režim koji je tvrdio da je najveći ljubitelj ljudi. Međutim, Dragoš Ursu je takođe uočio razlike između tipova prevaspitanja.

„Možemo da vidimo Pitešti u ogledalu, fenomen prevaspitavanja u Piteštiju, koji se zatim proteže na Gerlu i Kanal, fenomen nasilnog prevaspitanja u obliku ekstremnog nasilja. Umesto toga, u Ajudu govorimo o kasnom prevaspitavanju posle drugog represivnog talasa, represivnog talasa koji je pokrenut posle revolucije u Mađarskoj, u kojoj režim radije koristi sredstva i instrumente koji se odnose na psihološko prevaspitavanje, psihološki rat i kulturno prevaspitavanje. Dakle, ne koristi direktno i otvoreno nasilje, torturu, i to iz vrlo praktičnih razloga: zatvorenici koji su postali predmet prevaspitavanja su ljudi koji su došli posle 10, neki 15 godina pritvora, bili su fizički, psihički i moralno iscrpljeni. Dakle, svaki minimalni oblik torture, fizičkog nasilja bi ih eliminisao, oni bi podlegli prevaspitavanju i time proces više ne bi postigao svoj cilj. I to je ono što odlučno razlikuje Ajud. Ako je u Piteštiju bila nasilna redukcija, Ajud je više prevaspitavanje u psihološkom, ideološkom i kulturnom registru kojim režim pokušava da privuče zatvorenike na svoju stranu, odnosno da ih natera da razotkriju sopstvenu političku prošlost. Na taj način su se moralno kompromitovali pred samim sobom lično i pred svojim sugrađanima, tako da se, ako dođe do puštanja na slobodu, više ne bi mogli politički ponovo aktivirati, da više ne mogu da nastave političko delovanje“.

Kakvo je nasleđe Ajuda u kolektivnom sećanju? Dragoš Ursu.

„Prevaspitavanje u Piteštiju, kroz ekstremno nasilje, brutalnost i oruđe bestijalnosti koje ponekad prevazilazi našu maštu, oslobodilo je žrtve. Jer, pred ekstremnim nasiljem, ljudska priroda uglavnom popušta. A onda, čak i na nivou memorijalizma, od sećanja onih koji su preživeli, oni koji koriste ovu reč, nekako nepravedno sa naše strane danas, bivaju moralno abolirani upravo zato što ekstremno nasilje to opravdava. S druge strane, kod Ajuda, upravo zbog toga što je prevaspitavanje bilo više psihološko, ovo je narušilo jedinstvo pamćenja. I vidimo kako se memorijalisti, preživeli, raspravljaju, prenose osećaj krivice onih koji su nekako stali na stranu režima. Ovo stavlja prevaspitanje u Ajudu u drugi registar. I, nekako, sa ove tačke gledišta, možemo reći da je režim uspeo da poseje seme nepoverenja i napetosti među zatvorenicima, zatim u prevaspitanju, pa na nivou memorijalizma, u one koji su preživeli i ispisali redove. Što u Piteštiju nije slučaj jer je tamo sećanje mnogo ujedinjenije i zatvorenici se razumeju jer su prošli kroz ekstremno nasilje. S druge strane, Ajud je nekako drugačiji“.

Zatvor Ajud sada ima monografiju koja vraća u sadašnjost vreme i mesto nehumanosti u kojima je komunistički režim briljirao.