Restaurisani rumunski spomenici iz Besarabije

U Bukureštu je svečano otvorena izložba 28 restauriranih rumunskih spomenika rumunskih vladara, heroja, vojnika i sveštenika, ali i savremenih kulturnih ličnosti .

Marija Nenadić-Zurka и Steliu Lambru, 17.06.2024, 15:23

Dana 27. marta 1918. godine, Besarabija ili istočna Moldavija između Pruta i Dnjestra ujedinila se sa Rumunijom nakon što ju je 1812. pripojila Rusija nakon rusko-turskog rata. Tako je posle više od 100 godina otklonjena teritorijalna krađa koja je otrgnula Besarabiju iz njene državne tradicije. Ruska okupacija Besarabije značila je, posebno posle 1830. godine, politiku promovisanja rusizma u oblasti sukoba sa Otomanskim carstvom. Posle 22 godine, u junu 1940, nakon sporazuma između Hitlera i Staljina u leto 1939, Sovjetski Savez je aneksirao Besarabiju. Godine 1941. Rumunija će je osloboditi i do 1944. godine život stanivništva Besarabije će se vratiti svom prirodnom toku.

Ali na kraju Drugog svetskog rata, počevši od 1944. godine, Sovjetski Savez će ponovo okupirati Besarabiju, kao i celu centralnu i istočnu Evropu, i nametnuti režim po svom liku i delu. Između 1945. i 1989. godine, sovjetska brutalnost se razlila po stanovnicima Besarabije u svim zamislivim oblicima: deportacije u logore i zatvore, premeštanje stanovništva, staljinističko obrazovanje, kao i druga sistematska kršenja osnovnih ljudskih prava i sloboda. Obimni proces sovjetizacije podrazumevao je stvaranje novog sovjetskog čoveka mankurtizacijom, odnosno zaboravom svog porekla i brisanjem sećanja na ćinjenice iz prošlosti.

Rumunija je bila glavni neprijatelj korišćen u procesu sovjetizacije Besarabije. Sintagma „rumunski fašisti“ bila je prisutna u bilo kom upućivanju na oblast zapadno od Pruta. Među prvim žrtvama sovjetizacije bili su javni spomenici koji su izražavali volju i osećanja besarabskog stanovništva, što je predstavljalo privrženost većinskog stanovništva Besarabije, odnosno Rumuna, svom identitetu i pripadnosti državljanstvu Kraljevine Velike Rumunije. Statue i simboli ličnosti iz rumunske istorije i kulture su srušeni, uništeni i zamenjeni statuama i simbolima sovjetskog okupatora. Sovjetski spomenici su u najvećoj meri izražavali snagu i agresiju, kao i neki spomenici s tenkovima sa topovima usmerenim na zapad, prema Rumuniji.

Ali od 1991. godine, godine raspada Sovjetskog Saveza, istinske imperije zla kako ju je nazvao američki predsednik Ronald Regan, Republika Moldavija je postala nezavisna država. Od tada Besarabi tragaju za svojim poreklom i pokušavaju da se vrate oblicima identiteta svojih roditelja i deda. Jedan od koraka preduzetih u tom pogledu je uklanjanje sovjetskih spomenika i vraćanje spomenika iz vremena kada je Besarabija bila deo Rumunije.

U Bukureštu je svečano otvorena izložba 28 restauriranih rumunskih spomenika rumunskih vladara, heroja, vojnika i sveštenika, ali i savremenih kulturnih ličnosti poput pevača Doine i Jona Aldea Teodorovića. Na izložbi je učestvovala i Julijana Gorja-Kostin, ambasadorka Republike Moldavije u Bukureštu.

„Na levoj strani Pruta prilično je intenzivan rat između svetlosti i tame i zapravo se vodi stalna bitka za afirmaciju našeg identiteta. To je bitka za istoriju, za rumunski jezik i književnost. Stajalo se, ne jednom, na trgu Velike narodne skupštine, čak i mesecima uzastopno. Budući da smo na raskrsnici civilizacija, mi, unutar istog naroda, moramo bolje da se upoznamo. A u isto vreme, moramo da udružimo snage da bismo mudri opstali na ovom prostoru“.

U periodu od 1991. godine, građanske organizacije iz Republike Moldavije su preduzele akcije za ponovno postavljanje originalnih rumunskih spomenika i spomenika koje bi javnom mnjenju govorili o zverstvima počinjenim tokom sovjetskog varvarstva. Na primer, ponovo postavljen i osvećen spomenik 2016. godine, kopija onog iz međuratnog perioda, je „Spomenik tri mučenika” u prestonici Kišinjevu. Posvećen je borcima za nacionalnu ideju poput sveštenika i književnika Alekseja Matejevića (1888-1917), advokata, novinara i pevača Simiona Murafe (1887-1917) i topografskog inženjera Andreja Hodorođe (1878-1917). Njih trojica su umrli strašne 1917. godine, Matejevici, sa 29 godina, oboleo od egzantematskog tifusa, i prijatelji Murafa, 30 godina, i Hodorođa, 39 godina, ubijeni od strane bande boljševičkih zločinaca.

Posle rata, besarabski političar Pantelimon Halipa osnovao je komisiju za podizanje spomenika svim unionističkim borcima, među kojima su i trojica spomenutih ličnosti. Godine 1923. na inicijativu Društva „Grobnice heroja palih u ratu“, kome je prisustvovao i francuski general Anri Bertlo, svečano je otvoren spomenik podignut u znak sećanja na Matejevića, Murafu i Hodorođu. Spomenik je bio kamena ploča, postavljena u okomitom položaju, u koju su bile isklesane figure u bronzanom bareljefu trojice junaka. Na postamentu, ispred bareljefa, nalazio se bronzani orao, a ispod njega natpis „Besarabski apostoli, mučenici svetog narodnog cilja“.

Spomenik visok tri metra ovenčan je grbom Rumunije, između hrastove i lovorove grane, izvedenim u bronzi. Spomenik je bio dugačak 4,35 metara i širok 1,92 metara u podnožju. Uoči aneksije Besarabije juna 1940. godine, rumunska vojska demontira bareljefe sa licima Alekseja Matejevića i Simona Murafe i šalje ih u Bukurešt. Godine 1962. ostatak spomenika i zvonik ispred Saborne crkve „Roždestva Hristovog“ gde se nalazio spomenik, digla je u vazduh sovjetska vojska.