Basarabia, Moldova, România
Basarabia, Moldova, România
Marius Tiţa, 17.05.2013, 11:38
Chişinău, capitala ali Republicâ Moldova, primăria li alină hlamburili tu bernă, ti jeali, comemorândalui un evenimentu ţi s-feaţi aoa şi 2 secoli nica şi un an mansus. Easte zborlu di triţearea sum stăpuirea-a Imperiului ţaristu ali Basarabie, regiune a prinţipatlui medieval a Moldoval’ei cari corespundi tu linii mări cu teritoriului actual ali Republicâ Moldova. Fără un recursu istoric este imposibil ti akicaseari câţe cetăţean’il’i a aiştui stat evocă un evenimentu di aoa şi 2 secole cari implică state ţi numata sunt. Ateali 3 printipate medievale cari ncurpil’ea statlu românesc modern eara totna anamisa di doauă ică trei mări imperii cari ş-pripunea s-dominâ stena politică a Europâl’ei, la sud Imperiul Otoman, câtâ ascâpitatâ Imperiul austro-ungar, iara la Estu atel a Imperiul ţaristu.
Zorlea românii ş-li feaţirâ unâ prinţipatili tu statlu unitar di ază. Istoria ti darea ali Basarabie ahurheaşti cu polimlu anamisa di ruşi şi turţâ dit 1806-1812, disvârtitu, tu marea parte, pi locurli româneşti. Amintaticu di cauză avu Moscova iara pretenţiile teritoriale a azvingătorlui eara pi misură. Eali confirma influenţa determinantă ali Rusie ti ţărli româneşti, aflate la contactul ditu aesti imperii. La Ascapitata, ama inşea tu videalâ piricl’iul ali Franţâ al Napoleon cari s-ndridzea s-atacâ Imperiul ţarist, ahtari turlie că pâzârâpserli furâ ayun’iusiti şi pretenţiile a azvingâtorlui n’icşurati. Eali agiumsirâ s-aibâ tu videalâ maşi teritoriul dit nordul ali Amarea Lae, anamisa di Prut şi Nistru, numâsit Bugeac icâ Basarabia, pi hărţâle europeaine. Istoria fu mplinâ di inspiraţie cându eara zborlu di aesti locuri.
Ţinutlu Bugeac fu numâsitu, prota ş-prota, Basarabia, di la numa ali dinastie domnitoare a Basarabilor, ama nu di Moldova câ dit principatlu românescu viţin, Valahia, şi aesta tra atea că, la un moment dat, eara tu stăpuirea-a domnitorilor valahi, cari avea agiumtâ aoa tu alumta cu tătarl’ii cari aputrusea Europa yininda dit Asia prit spaţiul dit nordul ali Amarea Lae. După 1812, numa ali Basarabia este extinsâ la tutâ partea a Moldoval’ei anamisa ditu Prut şi Nistru. Ti ciudie, protili locuri numiti Basarabia nu mata eara tu componenţa actualâl’ei Ripublicâ Moldova, considerată succesoarea-a ali Basarabie tu formula impusă di Imperiul ţaristu, hiinda tricută, tu 1940, di Stalin, dupu a daua arâkeari ali Basarabie, la Ucraina viţină. Un altâ ciudie faţi câ un francez s-hibâ aţel cari adusi Moldova anamisa ditu Prut şi Nistru, tu totalitate, tu sinurli aruse, tu 1812. Negociindalui tu numa a ţarlui, francezlu Gaspard Louis Andrault, conte di Langeron, lu miscu pi negociatorlu otoman cari u teasi, u lârdzi numa ali Basarabia di la sudlu a teritoriului anamisa ditu Prut şi Nistru la tut aestu spaţiu.
Turţâl’i nu putea s-da aesti teritorii tra atea că nu eara a loru, el’i avândalui masi sudlu, Bugeaclu numâsit, atumtea, Basarabia. Imperiul otoman dâdea locuri cari făţea parte dit un stat vasal, ama autonom, cu cari imperiul avea un tratat ţi l’i-asiguripsea sinurli di atumtea. Ama cari aduna gaile ti aesti minutişuri juridice şi diplomatice, cari avea s-angreacâ tu bana a statilor multu ma amânat? Cu tuti aesti, purdarea a neociatorlui turcu fu aflatâ şi aestu fu decapitat. Unâ altâ ciudie, dit unâ dalgâ cabaia lungă şi iara ca ti ciudie, faţi câ triţearea sum stăpuirea arusească ti giumitate dit prinţipatlu medieval a Moldoval’ei, aoa şi doauă secole, s-hibâ negociată şi simnată Bucureşti, tu unâ casâ cu anami s-cleama Hanea al Manuc, cari easti ş-azâ ndreaptâ tu misuhorea di capitalâ ali Românie.
După momentul 1812, Moldova anamisa di Prut şi Nistru icâ maşi sudlu a l’ei tricurâ di ma multi ori di la un stat la alantu, tâşi tu 1918 di s-aflâ alikitâ di tuti provinţiile româneşti tu idyili sinuri, ali Românie. Prit atea dit soni arâkeari ali Basarabie di la România, atea dit 1940, Stalin ş-loa revanşa tu maniera a lui işiş, dimi cu zorea. Deadi un ultimatum ti Regatlu ali Românie şi, tu 48 di oari, pi un ocean di trân’ipseari românească, bâgâ ciciorlu pi aestu teritoriu românescu cari avu nişansa s-hibâ protlu bâgat dinintea a imperiilor viniti dit Apiritâ.
