150 di an’i di istorie a monarhiil’ei tru România
Pana tru 1945, dzuua di 10 di mai 1866 avu semnificaţia a unal’ei ahurhita tra societatea românească, a unal’ei ahurhita buna după una lungă şi mintita perioadă di căftări, incertitudin’i şi pismanlachiseari. Tru prota giumitati a secolului al 19-lea, român’il’i căftara s-bagă tu lucru ideile a modernitatil’ei şi să u creasca prucukia şi democraţia. Eale fitrusira prit persoana a printipilui ghirman Carol di Hohenzollern-Sigmaringen a curi yineari, pi scamnu tu 10 di mai 1866, va u discl’ida nai ma bună perioadă dit istoria ali României. Timil’iusitorlu Carol I eara protlu dit atel’i 4 vasil’eadz ti l’i-avu România, după părerea a multor şi nai ma bun ditru el’i. Istoriclu Alin Ciupală spusi că, tru ahurhita, Carol şi românii, s-ampulisira cu dificultăţ di aprucheari un alantu, ama şi cu nadie.
Steliu Lambru, 08.05.2016, 19:41
“Nafoara a clasal’ei polititi româneşti, Carol easti aprucheat cabaia cu indiferenţă di cătra români cate aeşta nu-l cunoscu, easti un printipe ghirman, catolic, dimi un xenu tra nai ma mulţa ditru el’i. Al’iumtrea, elita politică lu aproachi cu multi nadii. După deziluzia a domniil’ei al Alexandru Ioan Cuza, tru yinitorlu vasil’e Carol I el’i ş-bagara mari nadii. Di altă parte, lipseasti să spunem că printipili domnitor ari, la yinearea Bucureşti, un cadealithea şoc. Ma amanat, vasiloan’ia Elisabeta, cu multa hazi, pirmituseasti episodlu cu yinearea al Carol tu Bucureşti, după una cali lunga, cu pidimo şi piricl’iu, ama tu bitisita a curi, Bucureşti, Carol easti cabaia nvirinat di realităţile ti li veadi. Eara un casaba cari, tru comparaţie cu casabadzl’I ghirman’i, easti provincial. Are surpriza s-veada că reşedinţa a lui, casile Golescu dit Bucureşti, nu s-aduc cu una princiară. Anaparti di aesti nvirinari di momentu, Carol va s-nveata şi va s-apraftaseasca s-treacă pisti aestă perioadă greaua a ahurhital’ei. Succesorlu al Carol I, nipotlu a lui Ferditand I, vrea s-agiunga tu harea a yilipsitorlui a lui lale. Deadun cu nicukira a lui, vasiloan’ia Maria, el’i agiundzea ctitorl’ii ali Românie Mari tru 1918. Istoriclu Alin Ciupală scoasi tu videala extraordinara vitalitate a vasil’elui pi cari u insufla a tutulor, tru ateali momente lahtaroasi a primlui polim mondial, ama şi tru anvartusearea a statlui.
“Vasiloan’ia Maria ş-lo borgi şi un alt rol, pi ninga atel di infirmieră, di organizatoare, di persoană cari alină tran’ipserli a pliguitlor şi acivililor di dinapoia a frontului. Ea avut şi un rol politic. Aca dacă sistemul a monarhiil’ei constituţionale di atumtea nu dadea izini a vasil’eadzlor s-aibă borgi politice, ea va s-nastreaca aesti keaditi. Avuta a l’ei corespondenţă na demonstrează eforturile politice pi cari vasiloan’ia Maria li feati pe cari România s-aminta agiutorlu ahat di ananghisitu pe plan internaţional. Memorialistica a epocal’ii na zburasti ti atea că vasiloan’ia nu ş-lo borgi masi un rol social şi cultural, ca şi un politic. Tru momentele multu ndilicati di la ahurhita a anlui 1918, vasiloan’ia easti anamisa di puţan’il’i lideri ai românilor cari nica pistipsea tru victorie, cari minduescu s-tana yiu idealu naţional. Dit videala morala, aestu purtatic vasiloan’il’ei merită una atenţie ahoryea.” Treilu vasil’e, Carol II-lu, fu una personalitate dificilă şi controversată. Istoritl’ii îl lugursescu, şi di furn’ia a an’ilor mintit 1930 cându dumni, ca un di numa a curi s-leagă ahurhita a bitisital’ei tra democraţia română.
Ia ti na spuni Florin Muller: ”Carol II-lu easti un personaj politic extrem di complexu pi cari eu va-lu bag tu ligătură ma multu cu clirunoml’I a lui cata cum Ion Antonescu I cu liderl’ii comunişti andicra di România a vasil’eadzlor Carol I şi Ferditand I. Carol easti un vasil’e tru chirolu a curi procesele di modirnizare ali Românie intră tru una etapă noauă şi el achicaseasti să s-minteasca efectiv tru eale. Modernizarea românească fu un proces tru cari principiile morale şi constituţionale fura tricuti tru plan secundar. Tra Carol, atea ti angrica fu ma ayon’ia una manieră cvasi-fascistă di ascumbuseari a resurselor naţionale şi un stil di lucru tru totală contradicţie cu stilurile austerului Carol I şi atel a afendilui a lui, cumpătatlui Ferdinand I. Mastea a lui di comportamentu politic alăsa un tor cabaia vartostu arada a românilor. El u ndreadzi România tra totalitarismul cari va s-yina.”
Atel dit soni suvearan, Mihai I, tru anii di după polim, cându s-ncuntra a comunizaril’ei tra România şi feati mari eforturi tra xanaamintarea ali democraţie, s-aradapseasti tru tradiţia glorioasă a protlor doi suvearani. Tru un interviu ti alu deadi a centrului di Istorie Orală dit Radiodifuziunea Română tru 2008, suveranlu, tora tru ilikia di 95 di ani, s-ti tricu prit multi griutăţ, la fatea urminie a român’ilor cum s-aiba purtaticlu un alantu:
“S-ai purtaticu tin’isitu cu alanta, cât s-poati s-nu carteasta varnu, uminil’ea şi ndaua lucri multu greu ti exighiseari. Bunătate, tru general, ama nu buneata până di mardzina, varaoara lipseasti s-esta cama sertu, cum sa spune. Vidzui ahanti lucri ti s-fatea tru vasilie cu oamin’il’i şi cându vedz că autorităţli nu bat ureacl’ea şi aproape că îl’i arucă pri padi, ţi si fanateasti cându vedz ahtari lucru. Io escu nvitat cu altutiva: tamam aesta, uminil’ea, şi s-ai purtaticu cu omlu di arada, oarfanu, idyea, tut oamin’i him. Easti zori multu cându îl’i andamusescu pi niscanta cari nu au aestă mentalitate şi agudescu oamin’il’i aesta oarfan’I, îl’i arucă aclo ca vara cuprie, easti tiva ti nistraxeari aesta!”
Pi 30 di andreu 1947 monarhia română eara avinata di reghimlu comunistu şi România arcată tru tirania di cari va s-ascăpa tas tru 1989. Modelu a monarhiil’ei easti, la 150 di an’i, unu cari nsiamneadza normalitate.
Armanipsearea: Tascu Lala
