MIHAIL G. BOIAGI (03.02.1780 – 1828)

MIHAIL G. BOIAGI easti unlu di proţl’ii gramaticean’i tu Balcan. Nu-avemu multi hâbãri trâ bana alu Boiagi. Stimu câ s-amintã Budapesta, tu 3 di şcurtu 1780 şi eara ditu unâ fumeal’ie di armân’i ditu Arbinişie. Cându tipusi Gramatica eara profesoru la Scu

Tașcu Lala, 22.02.2024, 16:58

MIHAIL G. BOIAGI easti unlu di proţl’ii gramaticean’i tu Balcan. Nu-avemu multi hâbãri trâ bana alu Boiagi. Stimu câ s-amintã Budapesta, tu 3 di şcurtu 1780 şi eara ditu unâ fumeal’ie di armân’i ditu Arbinişie. Cându tipusi Gramatica eara profesoru la Sculia naţionalâ a bâsearicâl’ei gârteascâ-vlăhească di Viena şi-armasi aoa şi dupu ţi fu excomunicatu. S-pari câ muri tu 1828.

Patriarhulu tu unâ enciclicâ nu-afurisea maşi Boiagi ma şi tuţ aţel’i ţi pistipsea zboarâli a “unui ereticu ţi s-muta contra a limbâl’ei tu cari azburâ şi-azburaşti Dumnidzá”.

La 1813 tipusi Viena “Gramatiki Romaniki icâ Makedonovlahiki” şi pi ghermanâ “Romanische oder Makedonowlachische Sprachlehre”. Lipseasti s-dânâsimu niheamâ la aestu titlu ţi fu apridusu daima cu sinferu “politicu”. Boiagi dzâţi “romaniki” pi gârţeaşti si “romanische” (nu “rumänische”- va s-dzâcâ “românu”, cumu fu apridusu) tru ghermanâ. Trâ Boiagi aesti numi va s-dzâcâ: “armân’ii” şi “romanu”(di la Roma!). Easti unâ mari dheafurauâ anamisa di zboarâli ghermani “romanisch”(“romanu” di la Roma) şi “rumänisch” (“Român” di la România, zboru intratu amânatu tu lingvisticâ filologie, unâ oarâ cu amintarea a cratlui naţionalu România).

Tuţ anviţaţl’ii gherman’i cându azburârâ di Armân’i, dzâsirâ “mazedoromanisch” (macedo-roman şi nu mazedorumänisch” macedo-românu, cumu s-apridusi tu România) icâ “Aromunen”, (vedz G.Weigand) şi nu “Arumänen” (Aromâni). Tr-atea dzâţemu câ nu easti ndreaptâ apriduţearea ţi s-feaţi a titlului a Gramaticâl’ei alu Boiagi: “Gramatica Românã sau Macedo-românã”(??), tipusitâ di Pericle Papahagi, la 1915. Nai ma-ndreapta apriduţeari a titlului easti aţea ditu ediţiunea tipusitâ Freiburg, di Prof.Vasili Barba, la 1988: “Gramatica armânâ icâ macedonovlahâ”

Si Matilda Caragiu-Marioteanu tu zborlu-a l’iei la aestâ ediţiuni dzâţi: “Gramatica alu Boiagi nu easti unâ Gramaticâ românã icâ macedo-românã cumu u interpretã Pericle Papahagi ma easti Gramatica armânâ icâ Macedono-vlahâ, aşi cumu-l’i dzâsi Boiagi, cu multâ-ndriptati si intuiţiuni di omu anviţatu”

Easti prota Gramaticâ stiintificâ anyrâpsitâ cu yrami latini ţi s-ari adratâ trâ limba di dadâ a Armân’iloru.

Tu idyiulu zboru Matilda Caragiu-Marioţeanu dzâţi: “Armâna alu Boiagi easti limba ţi u zbura pârinţâl’i a lui câtâ an’il’i 1750, tu pãrţâli a Moscopolei; easti limba a inscripţil’iei alu Nectarie Târpu (1731); limba alu Th.A. Cavalioti, Daniil Moscopoleanlu si-alu C-tin Ucuta. Limba alu Boiagi si, ma multu, a Textiloru – easti curatu armâneascâ.” Gramatica alu Boiagi easti anyrâpsitâ trâ Armân’il’i ditu Balcanu – iu limba greacâ eara aţea di sculie si tr-aţel’i ditu Avstro-Ungarie. Tr-aţea easti anyrâpsitâ tu doauâ limbi, easti bilingvâ: tuti regulili (normili) di-anyrâpseari, azburari, congiugari, suntu dati tu greacâ şi ghermanâ.

Ghini dzâţi Matilda Caragiu:”Gramatica alu Boiagi easti actulu di oficialidzari a unâl’ei limbi a unui populu evropeanu, cari nu easti niţi arbinişeascâ, niţi gârţeascâ, niţi sârbeascâ, niţi nturţeascâ – unâ limbâ cari easti altuţiva, anamisa di-alanti limbi balcaniţi”. Gramatica alu Boiagi ari unu Protuzboru (Vorrede) ţi easti nai ma di simasii documentu trâ diştiptarea noastâ ca populu cu identitati ahoryea, unu populu cu limba lui şi ţi ari-ndreptu sâ şi-u aveagl’e şi s-u lucreadzâ: “Itido limbâ easti unâ damcâ (amprentâ) a spiritlui uminescu. Cu câtu ma multi limbi ari nviţatâ omlu, ahântu ma multi cãl’iuri va si-nveatâ s-discl’idâ spiritlu-a lui. Tr-aţea ninga di la Ennius s-ţâni zborlu aestu vecl’iu: Quot linguas calles, tot homines vales” icâ “Hotentot s-eara vlahil’i şi tutu va lâ armânea-ndreptulu şi câştiga sâ si cultivâ tu limba loru, calea aţea ma buna di tuti.”

Boiagi easti unu mari patriotu armânu ma şi unu mari umanistu aţilui chiro. S-nu-agârşimu câ tu Avstro-Ungarie bâna mãri comunitãt armâneşţâ (Viena, Budapesta; Miskoltz) şi Boiagi vrea tra s-l’i-agiutâ s-nu şi-agârşeascâ limba di dadâ. Protluzboru alu Boiagi easti ca unâ “Dimândari” modernâ, “avant la lettre” a “Dimândaril’iei 1333”, unâ câftari câtâ lumea evropeanâ, câtâ fraţl’ii di limbâ latinâ, tra s-agiutâ s-nu chearâ n’ica loru sorâ latinâ, armâna: “Limbili surãri ţi li dzâsu ma ninti ( italiana, franceza şi spaniola) eara, tu ahurhitâ tutu aşi i ninga cama multu fârâ agiutoru şi oarfâni, cumu s-veadi dupâ vecl’ili cãrţâ a loru şi cu tuti aesti, trâ urnechi, limba italianâ easti adzâ limba gheneralâ a cânticlui tu tutâ Evropa, a s-hibâ câ tu locurili-aţeali sâ zburaşti şi s-anyrâpseaşti ghermana, engleza, franceza!”… “Tr-atea a Armânlui nu ari trâ ţe si-l’i hibâ arşini di limba a lui, din contra el va si-aduchiascâ pirifanu cu ea, ş-cându elu va-si muşuteadzâ, va-şi cultivâ duhlu, limba va-l’i calcâ torlu, tra s-dzâcu aşi, cu harauâ, cumţe s-hibâ ma cu harauâ ca multi alti limbi.”

Gramatica ari tu soni texti ţi suntu orighinali şi suntu protili texti litirari ditu litiratura armâneascâ. Suntu Fabuli, Pârvulii şi Isturii anyrâpsiti cu multâ hazi şi cu hari. Suntu texti anyrâpsiti di unu omu anviţatu câ va s-aflãmu multi maximi (zboarâ mintimeni) latini, gârţeşţâ şi ditu alti culturi.