Pirmithi – S-cutrimburarâ munțâl’i – treia parti
di Cola Fudulea pirmith spusu di Cristian Stere: Dzâlili trec agonja tu munti, cându hii acâțat cu lucrul, ma nu ș-atumțea cându ti-arupi dorlu, i ti frimitâ ș-ti bat gaileadzl’i.
Tașcu Lala, 23.03.2025, 11:41
S-cutrimburarâ munțâl’i – treia parti
di Cola Fudulea
pirmith spusu di Cristian Stere
Dzâlili trec agoñia tu munti, cându hii acâțat cu lucrul, ma nu ș-atumțea cându ti-arupi dorlu, i ti frimitâ ș-ti bat gaileadzl’i. Ti Dami, cathi dzuuâ ți tricu dupâ aestâ, fu unâ etâ… Fendâ-su yinea di trei tu trei dzâli, că stanea u-avea alâsatâ pi mâñili a unui picurar, agiutat di doi tiniri ș-cu ngâtanlu cari Dami lipsea s-lu-aibâ dipriunâ, ahât cât putea ș-cât lu-agiuta mintea a lui nica nicoaptâ.
Picurarlu, om la țindzăț di-añi, om bun ca pânea caldâ ș-dipriunâ cu zborlu la loclu-a lui, lucra di multu la stanea-a lor. Cându Dami, mizi avea ncl’isâ dzați añi ș-fu adus di fendâ-su prota oarâ la stani, aoa lu-află cu aeșțâ doi tiniri, ș-el’ nica ficiuriț atumțea. Di multu chiro, Dami avea bâgatâ di oarâ că aestu om nu arâdi canâoarâ, ți mizi sumarâdi, cu tuti că tu añil’i ți tricurâ, nu di puțâni ori, tinirl’i aeșțâ au adratâ ahâti șicăi! Nu-l vidzurâ pânâ tora s-arâdâ ș-niți nu lu-au avdzâtâ s-l’i ncaci. Ș-atumțea, cându videa că tinirl’i loa di trâdzea mâna di la vârâ lucru, nu s-sâlighea cu ncâcerli, ți intra el aclo iu eara nai ma greu ș-eara duri s-greascâ “Aidi, ficiori!” că zborlu-a lui avea ahâtâ dulțeami ș-truoarâ tinirl’i s-arupea di lucru. Cu unâ mutritâ caldâ ș-cu vârâ zbor bun, ași âl’i ursea el dipriunâ pi aeșțâ tiniri cari, tuț treil’i, nu l’i-ișa dit zbor.
Ma tâș tora Dami bâgă țiva di oarâ ți, panâ atumțea, l’-avea ascâpatâ: picurarlu, la maș țindzățl’i di-añi a lui, eara ca auș…
Cându ti-aflai tu vârâ zori, s-dzâțem că ti loa dorlu di ațel’ di-acasâ i di hoarâ, i cându earai hivrit, mutrita-a picurarlui, nu maș că eara caldâ, ți ocl’il’i ahurhea s-antunearicâ pi mărdziñi ș-tu mesi di el’i, lailu, mâzie nyilicea cu puteari ș-ti trâdzea ca magnetea…
“Poati că aestu eara demunlu cari u-adusi pi ațea featâ di oamiñi nicuchiri ta s-aspindzurâ, dip tu chirolu cându nai ma alepțâl’i gioñi dit hoarâ u câfta nveastâ?” s-antriba Dami, cari avea avdzâtâ ș-el prit misihori, di anda eara nica un ficiuric ș-câsca gura la ahâti muabeț ți s-au dipinatâ aclo, ș-cari nu-l’i s-agârșa unâ di eali, has ca tu pirmiti, că blâstemlu greu ți câdzu pi casa-a unui nicuchir avdzât, dit unâ hoarâ nu para alargu, di cându ș-avea loatâ un ahtari picurar… “Ti ațea, poati, nu s-ansură aestu om pânâ la treidzăț ș-ținți di-añi, di lo unâ veduuâ cari âl’i adusi doi ficiori? Naca ti idyea itie, omlu aestu, cari știi ași di multi ș-cari pirmituseaști ahât di mușat, s-afiri dipriunâ di pirmiti cu vârâ preacl’i tinirâ ți s-agâpisea și s-loarâ, dupâ ți tricurâ cheadiț pisti cheadiț? Ți ari aestu om ma nsus di-alanțâ, că para-hil’l’i ficiori s-loarâ tu pârjinâ cu un bârbat, un prot cusurin cu moarta featâ, cându lu-avdzârâ că âl’i-aruca blâsteami greali?”
Tuti aesti, ma ș-faptul că, di câti ori armâni singur, dzuua, tu pâduri, ș-noaptea, dupâ ți tinirl’i s-bagâ ti somnu, traptu nanâparti di câliyi, ancâlar pi unâ cheatrâ analtâ, âși ascoati flueara dit bârnu ș-cântâ ahât di jilos. Tuti ahurhi s-li achicâseascâ Dami multu ma ahândos ca ma ninti și s-ñiira cum di tricu pânâ tora ași di lișor pisti ahâti seamni di caimo, di greu caimo cari, fărâ s-va, âl’i-ascâparâ a aușlui pri-aoa ș-pri-aclo, ș-nu di puțâni ori…
Cum vini seara, picurarlu adră un foc ningâ câliyi și, dupâ ți fripsi carnea, lâ gri la tuț ti ținâ. Dupâ ți mâcarâ, lâ deadi ș-a tinirlor unâ chilchițâ di-arâchie ș-lâ dzâsi a ficiorlor a lui:
– Voi, aslañil’i al tati, tora seara va s-durñiț tu cutar. Dupâ cum añiurdzii io, mari lucru macâ noaptea aestâ nu va nâ facâ vizitâ vârâ lup…
– Avem câñi ș-ti patrudzăț di luchi… ma cum di añiurdziș tini luchil’i tora, dip piningâ searâ? Naca vidzuși prit scutidea-a pâduril’ei litricuri ți nâ mutrescu?
– Nu vidzui dıp țiva… ma ai, loaț-vâ câñil’i cu voi ș-bâgaț-vâ tu cutar. Nu vâ aspâreaț, că mini hiu aoa, la câliyi ș-nu mi-acațâ somnul ahât agoñia…
Noaptea s-alâsă truoarâ pisti pâduri ș-dupâ ți doil’i tiniri s-bâgarâ tu cutar, cu tuț câñil’i deanvârliga, luna mplinâ ansâri di stri muntili dit pâltărli a câlivâl’ei ș-anvâli tut ohtul, iu s-afla stanea, cu unâ luñiinâ moali ca lâna traptâ ș-galbinâ ca fluria. Aușlu avea bâgatâ oarâ că, ahât chiro cât țânu țina, Dami tâcu ca un xen nivrut, că hipsi ș-ciminâ mâcarea ca un agârșit, ma nu-l cârti, că ștea el ghini că, di multi ori, țâ fați multu ma ghini s-armâñi dip singur, maș cu minduerli ți ti frimitâ. Anâscârsi niheamâ dinintea-a câlivâl’ei, dupâ cari intră di ndreapsi strozmili ti el ș-ti Dami. Iși dit câlivâ cu suflitlu greu ș-niți nu duchi cum cicioarli âl purtarâ la ațea cheatrâ analtâ iu lu-află pi tinir ancâlar pi ea, cu truplu adunat stog pisti dzânucl’i. Cându âl vidzu pi Dami ași di nfârmâcat, âl curmă ñiila.. că ștea el ghini prit ți treați tora tinirlu, ari tricutâ ș-el cându eara di yinghiț añi…
Aușlu dânâsi ș-lu mutrea di aproapea, fârâ ca tinirlu s-lu-aducheascâ. “Nu, aestâ nu-i lângoari di aradâ, easti pidimolu a suflitlui ș-maș io, cari am tricutâ prit ahtari foc, pot si-l duchescu și s-lu-achicâsescu”.
Vrearea easti ca atumțea cându demunlu țâ acațâ suflitlu, țiva cari nu ti alasâ s-ti hârsești dicât atumțea cându mâșțâ cu tuț dințâl’i di ea, cându singirili vidzuti ș-nividzuti ți leagâ lumea aestâ ahât di astrâmbâ s-arup și s-arucâ tu niori, cându, di harauâ, poț di mutrești soarli și aurli: “Dumnidzale-mu, ari loc ș-ti harauâ pi lumea aestâ!” minduea aușlu. Șidzu ncurțiș pi unâ ploaci, ningâ cheatra analtâ pi cari s-avea alinată tinirlu ș-cari, tâcut ș-adunat stog cum eara, pârea că easti unâ cu ea…
– Câțe nu treț s-ti badz, lăi hil’iu? arupsi aușlu tâțearea.
Ma Dami niți că lu-avdzâ… “Câțe dzâsi Haida că nu va s-bâneadzâ pânâ va u isuseascâ Celniclu? Ș-ți easti bana a mea fârâ Haida? Ma s-hibâ di nu mi-ansor cu ea, atumțea, tu vârâ noapti, cându luchil’i va nâ yinâ la cutar, va s-l’iau unâ cheali di oae ș-va mi sâlighescu ndreptu tu el’i, cari, hârsiț că mâcarea lâ yini etimâ tu gurâ, sâ-ș plâmtâ tuț dințâl’i anțâpâtoși tu gușa-a mea.
– A, bre hil’iu, câțe ședz aoa pi cheatrâ ș-nu treț tu câliyi s-ti badz! Nu duchești că easti niheamâ ca arâțimi nafoarâ? gri iara aușlu, tora di mprostu ș-cu mâna pi umirlu al Dami.
– Bagâ-ti tini! Io voi s-șed niheamâ nafoarâ…
Aușlu uhtă ahândos:
– Oh! nu știu câțe, ma ș-pi mini nu mi-acațâ somnul tora seara…
– Va s-yinâ luchil’i? Dealihea va s-yinâ tu aestâ noapti? ntribă tinirlu, cu ocl’il’i chiruț pisti dzenuri ș-cu mintea tu altâ parti.
– Goali! goali! Tat fu minciunâ. Dzâș ași că vream sâ-l’i pitrec niheamâ ma alargu di noi… că am mirachi s-fac niheamâ muabeti cu tini… s-ț-aspun un pirmit ți nu lu-am aspusâ la altu vârâ… Tu pirmitlu aestu a meu, easti zborlu di un gioni ți ș-u-aduțea cu tini, cari avea tu mari vreari unâ featâ cari nu putea s-u l’ia nveastâ. Va țâ zburăscu di gionli apitrusit di caimo greu, aranâ pi suflit, ahândoasâ și dișcl’isâ ti tutâ bana, ș-cari ș-aflâ arihatea tu munțâ, aproapea di izvurl’i arăț, di cânticlu a birbil’ilui dit niori ș-di analtili creaștiti di munțâ iu, sum apanghiul ș-frimitărli a pâdurilor verdzâ, tu chiro di noapti și agiutat di unâ fluearâ ți u poartâ dipriunâ tu bârnu, ași poati sâ sta di zbor cu ațea cari, cu unâ mutritâ di jar, âl feați s-achicâseascâ că ti niscânțâ oamiñi, bana easti dip șcurtâ, că țâni poati vârâ dzuuâ, un mes i niheamâ ma multu. Tut ți yini dupâ aestâ nu easti dicât maș unâ cali scutidoasâ pi cari, pi coati ș-pi dzânucl’i, i dip di-azvarna, nâ aguñisim s-agiundzem tu groapâ…
– Ficiorlu ațel nu ș-u-aduți ici cu mini cari nu-am canâ gaile! Dzâsi, lâhtârsit, Dami.
– Io nu ti trag di limbâ… Nu voi s-țâ spun dicât un pirmit. Adzâ, cându aduș oili tu vuloaga ațea marea, ta s-aibâ migdani ti pâșteari și s-ti ved cum ședz ș-tini niheamâ mpadi, ti chiruși iara pit pâduri anvârligheași l’ianuri ș-oahti, ansâriși pisti arâuri ș-izvuri, câlcași cu inati leamni uscati i putridi, trâpseși di lumăchi crehti și mplini di frândzâ, ma arihatea nu u aflași… Ocl’il’i a tăi anvirinaț, di tahina pânâ tora, sândzânarâ, perlu țâ si mută, prosuplu țâ nvinițâ, amarlu ti ncusură, dip ti frâmsi. Ași eara ș-gionili ațel cu unâ dzuuâ ninti ca s-lu-aflâ taxiratea…
– Io nu pot s-achicâsescu câtâ iu țâ bati zborlu… s-țânu nica ghini Dami ș-nu s-prideadi. Ma, s-alidzea ghini câ boațea-a lui s-avea chirutâ ipatli ș-câ, ta s-nu s-prida, nu-ș șuțâ mutrita di pisti dzenuri.
– Cându gionli ațel intră picurar ș-agiumsi tu unâ casâ cu multâ aveari ș-ihtibari, vidzu, tu ațea fumeal’i, unâ featâ mușatâ ca steaua. Peascumta u mutrea el, s-nu ducheascâ ni ea, ni altu vârâ, ma nu știu cum s-fâțea că ocl’il’i a lor s-andâmusea dipriunâ ș-muabetea-a lor, mutâ, maș el’i u ștea. Ș-u dipinarâ ași meș ântredz di iarnâ. Ma vini prumveara, dapoea ș-veara, ași că, vârâ patru meș, tinirl’i nu vidzurâ…
Tricu greu ș-Cirișarlu ș-alantu mes feata al’i bâgă zori a tatâ-sui s-u l’ia ș-pi ea la stani că, dzâsi ea, u lo dorlu s-veadâ oili arâiti pisti oahti…
Ațea dzuuâ, dupâ prândzu oarâ, cându fendâ-su s-bâgă niheamâ tu câlivâ ș-lu-acâță somnul, feata intră tu pâduri ș-chindrui câtâ loclu iu s-avdza unâ boați di fluearâ, unâ vuloagâ. Flueara, aoa arâdea, aoa plândzea, ș-atumțea cându tâțea, unâ boați cari ișa dit cheptu apres di tinir, s-avdza mplinâ di dor ș-di jali:
“Aoa-arâdem, aoa plândzem
Ș-tut ninti bana u pindzem
Cu lăcriñi i cu isiho…
Oh, lele, caimo!”
Ca mâyipsitâ di fluearâ, feata nu duchi cum cânticlu u trapsi câtâ vuloagâ, ș-cându ocl’il’ a lor s-andâmusirâ. Cicioarli u purtarâ ndreptu câtâ el, aproapea, dip aproapea, budzâli lâ si alichirâ, brațâli astreasirâ cu puteari, cându, di câtâ la stani, s-avdzâ alâtrat di câni ș-feata fudzi cușia catâ stani…
Tricurâ vârâ trei meș ș-câtâ tu bitisita a toamnâl’ei, cându pıcurarlu aștipta s-dipunâ iara cu oili câșlă, avu unâ dzuuâ ți nu lu-acâță loclu, dip cum earai tini adzâ… Alantâ dzuuâ, tu loclu a fendâ-sui a ațil’ei featâ, vini la stani un vițin a lor ș-aspusi că noaptea ți tricu, tinira, mușatâ ca steaua, s-aspindzură…
– Ma ti ți ș-curmă bana?! s-lâhtârsi Dami.
– Nu s-dzâți că feata va dari cându easti câftatâ, că altâ turlie âl’i si frândzi tihea? Ași lugursea ș-pârințâl’ a l’ei ș-cum, tu ațea vearâ, urdinarâ la el’i acasâ pruxiniț pisti pruxiniț, pârințâl’i loarâ apofasea s-u isuseascâ pi un gioni undzit ș-di soe aleaptâ. Mârata featâ, Dumnidză s-u aibâ ngâtan, cara vidzu că geaba greaști ea că nu-l va pi ațel gioni, ma niți câ poati s-lâ dzâcâ: “Io-l voi pi huzmichearlu a nostru” dimec pi picurarlu di cari țâ am zburâtâ pânâ tora, tu noaptea dininti ta s-easâ și s-bași mâna a socru-sui, s-aspindzurâ.
– Ș-picurarlu?
– Ti el, ahât fu, maș ahât… Bâneadzâ nica, s-tradzi pisti loc dip diazvarna, cându poati, adara ș-el vârâ ghineațâ ti ațel’i cu inima mplinâ di vreari, ș-așteaptâ dzuua cându va s-ducâ la ea… Ai, aidi tora s-nâ bâgăm, că-i multu amânat. Ma s-vrei nuntru, tu câlivâ, ș-ma s-nu, ș-nafoarâ, cu tuti că noaptea easti ca arați…
Adrarâ strozmili nafoarâ. Somnul nu deadi di Dami tu ațea noapti. Naca ș-cu Haida a lui easti țiva ți el nu-ari cum sâ știi? Naca celniclu u-ari câftatâ pânâ tora ș-pârințâl’i a l’ei cândâsirâ di l’i-u deadirâ?
Haida, ți poati s-adarâ ea, ta s-lu l’ia pi el ș-nu pi urutlu ațel? Ma câțe pârințâl’i a l’ijei s-u da tu altâ casâ, el’i cari, di ahâti ori âl mutrirâ cu mirachi ș-dzâsirâ “cahara di feata ți va ti l’ia”? Cându fu atumțea, la unâ numtâ, cându Dami nvârtea coada di cor ș-un lali di-al Dami âl’i dzâsi a fendâ-sui ali Haidi “Mutrea-ț dziniraclu!” ș-aestu, cu prosuplu mplin di harauâ, l’i-apândâsi “Sânâtati s-avem! Ma bun di el nu-ari!”?
Ași, cu mindueri pisti mindueri, u tricu tutâ noaptea ș-câtâ tahina, cându mizi avea ncl’isâ ocl’il’i, âl’ si fârnâsi tu yis Haida, dip ca atumțea cându, aspindzuratâ pi budza di munti, aurla ”Dame! Dame! Agiutâ-mi!” Ș-dip ca atumțea el s-sâlighi ca șainlu ș-cu brațâli a lui, tora ma mâri ș-ma vârtoasi, u trapsi nâpoi, u lo mbrațâ ș-u astricură di bâșari, ma vru s-ascoatâ dit supani un nel di-asimi și sâ-l’i lu treacâ a l’ei tu dzeadit ș-ea, alâsatâ dit brațâli a lui, câdzu tu valea ahândoasâ și mplinâ di scutidi. Aspâreat di yis, ahurhi s-azghileascâ tu somnu: “Haidăăăă!”
– Dame! Scoalâ-ti gione! gri picurarlu.
– Grii țiva tu somnu? lu-antribâ pi auș, nica aspâreat.
– Țiva… dip țiva…
– Ș-dapoea, ti ți mi asculași ahât agoñia! Nu ved s-apiri nica…
– Ta s-dorñi… Ta s-poț s-dorñii arihati…
– Va s-dormu io cât durñiși ș-tini tu noaptea cându s-aspindzură feata ațea dit pirmitlu ți-ñi lu-aspuseși…
Picurarlu nu gri. Ocl’il’ âl’ si umplurâ di lăcriñi, s-asculâ și nchisi iuruși câtâ pâduri, poati câtâ vuloaga ațea iu, multu nghios tu añi, tu unâ dzuuâ di vearâ, ndrupât di un fag gros, ascoasi el flueara dit bârnu ș-cându cânticlu a lui plândzea, di ț-arupea hicatlu, unâ featâ ca steaua vini ta sâ-l’ dzâcâ că ari ș-preacl’i ti cari bana easti maș unâ mutritâ di jar ș-unâ șcurtâț bâșari.
Dit cartea “Aeșțâ armâñi – Oamiñi dit Pirmiti” Tom I, Pirmituseri dit Balcañi, 1998, Editura Cartea Aromână.
