Agenda aromână
La 15 alonar, cathe an, si comemoreadză personalitatea a lu Mihai Eminescu (1850, 15 gh’inar — 1889, 15 alonar). Easte poetulu naţional a literaturâl’ei română. Dauă di aţeale mai reprezentativile poezii a lui, aduse aminte cu titlul a lor şi di poetulu şi academicianulu Marin Sorescu (1936-1996), suntu “Luceafărul” şi “Scrisoarea a III-a”. Pi nângâ eale, tru poezia “Eara ananghe sâ poată unâ numâ”, suntu aduse aminte di Marin Sorescu şi alte poezii, symbolic, tutâ creaţia a lu Mihai Eminescu, opera pi a cure oase, tra s-lom unâ metaforă di-tru dramaturghia a lu Barbu Ştefănescu Delavrancea (1858-1918), di-tru piesa “Apus de soare”, zburândalui di nimurirea a lu Ştefan ţel Mare (1457-1504), putem s-dzâţm că pi oasile a operâl’ei poetică a lu Mihai si adună şi şade tutâ literatura română. Di la tutâ activitatea a lui, la care fu adâvgatâ unâ fericit num di poezie, “Luceafărul”, Mihai Eminescu fu supranumit “Luţeafirulu a poeziil’ei românească”. Sâ spunim poezia a lu Marin Sorescu, “Eara ananghe sâ poartâ unâ numâ”, poezie ţi si bitiseaşte circular, tut cu aestâ expresia, la care si da apandisea că “Lâ si spuse Eminescu”. Noima easte că tute faptile a literature`l’ei şi poeziil’ei română câfta un Eminescu tra sâ-şi amintâ statulu di poezie sublimă, tra sâ si analţâ tru sferile superioare. “Tute aeste eara anaghe sâ poartâ unâ numâ”:
Hristu Steriu, 19.07.2017, 20:38
Eminescu nu-ar-existată.
Ar-existată maşi ună tară muşată
La ună mardzină di amare
Iu chimatile fac noduri albe.”
Tru aeste versuri di arhiusită avem, ninumită poezia a lu Eminescu, “Nu voi sicriu bogat — Tru isihia di seară/ S-mi alâsaţ tra s-mor/ La mardzină di amare.” Duchim aoaţe un “Apus di soare”, canda moartea a soarilui a li Moldovâ, di-tru piesa di teatru a lu Barbu Ştefănescu Delavrancea.
“Si, mai multu, au existată niste oamen’i simpli
Pe care-l’i cl’ima : Mircea ţel Batrîn,
Stefan ţel Mare,
Sau mai simplu : cioban’i si plugari,
A cure lă plăcea să spună
Seara în varliga a focului poezii –
“Miorita” si “Luceafarul” si “Scrisoarea a III-a”.
[…]
Au mai existat si niste curii adîncoase
Si un tiner ţi zbura cu eale,
Şi li ntriba ţi tot si leagănă fără vintu ?
<Ţi ti leadzân’i codrule/
Fârâ ploaie, fârâ vintu/
Cu dedzâle la pământu? >
[Curia l’i apândâsea]
Ţe s-nu-m’i leagăn frundza mea
Trec an’i, ete, veara mea..”
Aoaţe Sorescu si referi la poezia “Ţi ti leadzân’i, ţi ţâ leadzân’i pom’il’i, cordule”. Mai diparte duchim poezia “Pri nângâ pluchil’i fârâ soţ”, unâ poezie di vreare, diapoia, tut poezie di vreare, “Luţeafirulu”, versurile di-tru partea finalâ a poemului:
“Au mai existat si niste til’i,
Si aţel’ei doi tiniri ţi si aghâpisea,
Til’i, pon’i di lipă,
Care ştea s-u facă nival’e toată floarea
Într-ună bâşare.”
Sorescu nâ seamnă altă poezie, tra sâ ştim că au existată, alidzem:
Şi niste păsări sau nişte niori
Care tot colinda pe disupra lor
Ca lundzâ si ligănătoare di birichete, câmpii.
Si di aform’ia ca toate aestea
Lipsea să poartă unâ numă,
Ună singură numă,
Lâ si dzâse
Eminescu.”
11111111111111111111111
Tru mesulu a moartil’ei a “poetului nipâreacl’e” şi nimuritor, tru mesulu alonar, si sărbătoreaşte moartea şi a “Soarilui a li Moldovâ”, di-tru “Apus de soare”, a lu Delavrancea, sărbătoarea di-tru 1992, la 2 alonar. Ştefan aţel Marile vine, cu vinita ca sâmtu tru calendar, tru mesulu tru care Eminescu si astease ca un soare şi ca un rege a poeziil’ei, dupa metafora cu care l’i spuse Vasile Alecsandri (1821-1890), ca numâ a lu Mihai Eminescu. Eminescu vrea să moară simplu: “Nu voi sicriu bogat, Nu am mirache trâ flambure, Voiu s-m’I mplitiţ un pat/ Cu dzeadze ş-furndzâ ţi trambură”. Ică, tru unâ variantâ la poezia aestâ, Eminescu dzâţe ca un soare ţi ascapită tru amare: “Ma s-hibă s-mor, tru isihia di seară, S-mi alâsaţ să mor la mardzina di-amare”.
Tut la amare avea moartă un altu poet, clasica a literaturâl’ei latină, la mardzina a Pontului Euxin, Publius Ovidius Naso (43 nec — 17 ec), literature latină di-tru care traduse şi Mihai Eminecu. Unâ poezie are numa “Odă” şi easte în metru antic. Easte canda Ovidiu, înfaşurat cu toga romană, di-tru a cure operă poetică pare sâ aibă loatâ inspiraţie Mihai Eminescu trâ scrisorile poetiţe a lui, după volumulu “Heroide” a lu Ovidiu; aţeale, “Heroide”-le, eara pi teme mitologhiţe, scrisorile a lu Eminescu care au câte dauâ părţâ, prima în mod similar easte ca unâ colecţie di hrisusite păgin’i di-tru istorie şi mitologhie. Tru scrisoarea a treia avem zugăpsitâ personalitatea a ţilui care avu alumte gloriase cu sultanulu ooman a cure numă canda aduţe aminte titlulu a lu Ovidiu, “Heroide” şi sultanulu a imperiului otoman, Baiazid. Pri-tru aestâ poezie, Scrisoarea a treia, mesulu alonar agiundze un mes a li istorie a Româniil’ei, la 2 alonar, Ştefan aţel Mare, la giumitatea a mesului pri-tru poezia a lu Eminescu, figura a lu Mircea ţel Batrânulu (1386-1418), adică di-tru istoria veacl’e a Ţarâl’ei Românească.
. Doil’i domn’i român’i di ţară, bânară în perioada cându imperiul otoman si tondea tru Europa tru alumte di cucerire. La 1453 Mahomed al doilea, El Fatih, Cuceritorulu, lu cuceri Constatinopolul.
Va sâ spunim un rezumat, în versuri, la
Scrisoarea a treia
Un sultan di-aţel’i ţi-s domn’i piste-un grai ţi si lâfeaşte
Ţi cu-a turmilor păşune a lui patrie ş-lâxeaşte/
Cum durm’ea ş-sum cap el mâna câpitân’iu şi-avea, ţea ndreaptâ/
Ocl’iu n-v’is, încl’is nafoară, nuntru-n somnu-l’i si dişteaptâ.
Veade cum din ţeruri luna, l’i-v’ine n-v’is di-aclo di ndzeană
Şi dipune ca dulberă faptă feată ş-ca daileană.
‘Ghlisturată pi aradză, ‘clo din ţer di-u eara lunâ
Şi ca vrută ş-leagâ bana di a lui cu nel ş-curună.
Ş-că-l’i si ncl’ină tute Nilul, Mesipotamia bătrână
Dunărea şi tute tute el li ţâne ntru-a lui mână.
Di-apurie si dişteaptâ şi da doxă al Profet
Ş-prinde noima, c-avea giumtă, loat în ţer la Mahomet.
Aşi flambura ţea vearde si analţă an di an
Trec lao, şi-un după altu, şi sultan după sultan.
Iatu, ţară, după ţară, drum di glorie-l’i dişcl’id
Până-n Dunare agiundze furtunoslu Baiazid.
La un semn un mal di-alantu, has ca punte el’i îl leagă
Şi în sunet de fanfare treaţe oastea lui întreagă;
Ieniceri, copii de suflet a lu Allah şi spahii
V’in de-ntunecă pământul la Rovine în câmpii;
Si-arspândescu ca aroiuri ş-tendzâle ş-li tind ciarşie/
Ma ş-tru dzarea ndipârtatâ-s el’i duchiţ tru munţ ş-curie.
Baiazid al Micea-l’i greaşte ş-dâzţe: “Vin’iu ca sâ-m’i ti ncl’in’i
Că, si nu, ţ-lâxesc curuna c-al Isus Hristo, di schin’i.
I ţe minte, paidşah, s-ai, ş-cum ţi s-hibâ-a ta asită
Cât, nâ hm ninca pi pace, eou ţâ dzâc “bună vinită”.
Ama ţi dzâţ cu ncl’inarea eo ţâ spun nâheam s-mi-asculţâ
Că tru ţara-m’i, ţară şi-apâ s-caftâ au vinitâ mulţâ.
Că, di multu, arhiusinda, cu-un ţi vine, sâ-l’i dzâc oaspe
Tut din-tru-Asia ţea serta, cu Dariu a lu Histaspe.
Tuţ mâriţ vinirâ n-tre-apâ ş-loc mâraţl’i di câftarâ
Tuţ livendzâ ti puvrie s-feaţiră-apă, loc şi ţară.
Cum, bre, corbe, maca lumea u-am dişcl’isă ş-la cicioare
S-pot s-aravdu-ahtări ialane di la un auş ahtare ?
O, niţe nv’isedz tricute, câţ în cale ginon’i m’i-au statâ
Tutâ floarea ţea făloasă a-ntreagâl’ei Scâpitatâ.
Europa ţea cu cruţe, ampiraţ ş-carol’i s-adună
S-mută cap a li furtună mutatâ di Semilună.
Rmutusiţ şi toţ tru heare, tuţ cu stran’e di zingire,
Cavaleril’i di la Malta, striluţita ţea oştire.
Papa, “Prius inter pares”, Europâl’ei ţi-i hroma
A Sâm-Petrului urmaşlu, al Isus cheatră di Roma.
Sfuldzirile adunară contra sfuldzirului care,
Furtunos are acâţatâ, Ilderim, pământ şi-amare.
La Nicopole, Profetlu ma mi duse, câtă iarbă,
Ma s-vidzushi cum s-adunară, eou îm’i dzâş atumţea n-barbă.
Ş-ded giurat că cu bineclu, aarab, – Asil’ei “merkez”
S-calcu iarba şi la Roma-n kilise sâ-l’i dau uvez.
Ş-di-a mea sertâ livindeaţă tine ti-aperi c-un tuiag ?
Şi purtat di Nike işişi va mi ncheadic di-un moşneag ?
– Dzâţ auş ? Nu, ampirate ! Ş-limba ta s-nu-l pizuiască,
Că nu easte om di-aradă, -i Domnu-n Ţara Românească.
Eou nu-ţ or ca vârâoarâ să agiundzâ s-nâ cunoşti
Niţe Dunărea s-li neacă, iurdiile şi-a tale oşti.
Noi, him oarfăn’i, cum dzâţ tine, nu-avem arme şi armată
Ş-nu putem s-nâ ţim loclu şi patrida ţi nâ-i dată.
Tine v’in’i ca nâ furtună, ş-cadz di-n ţer, ca Ilderim
Mine m’i-apăr urfâneaţa, soia, ş-fara, ţea ţi him.
Ş-loclu, -arâulu, pom ş-bâbuchea pi lumache ţi dişcl’ide
S-oastea noastrâ, ş-nu-avem frică di-a ta ghnate, Baiazide.
Ş-cum fudzi di-aclo auşlu, fisea ş-tute împreună
Si mutară s-ţânâ ţara s-nu cadă sum Semilună.
Ţara Ungro-ali Vlăhie ş-locurle al Dobrotiţă
Şi-a Carpaţlor ţel’i di fag, ş-balada li Mioriţă.
Hristu Steriu
